نەتەوە لەنێوان ڕزگاری و دەوڵەتدا

نەتەوە لەنێوان ڕزگاری و دەوڵەتدا

• نووسینی /- ڕەند مەریوانی 

 

وتارێک سەبارەت بە جیاوازییەکانی نێوان خەباتی نیشتمانی مۆدێرن و چەمکی "دەوڵەتی نەتەوە،  و هەڵسەنگاندنی ئەوەی کام چەمک بۆ گەلێکی ژێردەستە و داگیرکراو گونجاوترە.

 

 

نەتەوە لەنێوان ڕزگاری و دەوڵەتدا: شیکردنەوەیەک بۆ خەباتی مۆدێرن و پارادایمی دەوڵەت-نەتەوە.

 

لە زانستە سیاسییەکانی سەدەی بیست و یەکەمدا، گەمەی چەمکەکان تەنها باسێکی ئەکادیمی نییە، بەڵکو پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە چارەنووسی ئەو گەلانەوە هەیە کە هێشتا لەژێر چەپۆکی داگیرکاریدا دەناڵێنن. بۆ گەلێکی ستەملێکراو، 

 

تێگەیشتن لە جیاوازی نێوان "خەباتی نیشتمانی مۆدێرن" وەک (کەرەستە و پڕۆسە) و "دەوڵەتی نەتەوە" وەک (ئامانج و چوارچێوە)، مەرجی سەرەکییە بۆ داڕشتنی ستراتیژییەکی سەرکەوتوو.

یەکەم: خەباتی نیشتمانی مۆدێرن (Modern National Struggle)

 

خەباتی نیشتمانی مۆدێرن تەنها لە چالاکی چەکداری یان ڕاپەڕینی جەماوەریدا کورت نابێتەوە، بەڵکو گۆڕانکارییەکی بنەڕەتییە لە "گوتار  (Discourse)پراکتیزەدا .

1. داخوازی مافەکان نەک تەنها خاک: خەباتی مۆدێرن جەخت لەسەر مافە مەدەنییەکان، دیموکراسی، و یەکسانی جێندەری دەکاتەوە وەک بەشێکی دانەبڕاو لە ڕزگاری نیشتمانی.

 

2. فرەیی و فرەدەنگی: لەم جۆرە خەباتەدا، نەتەوە وەک یەکەیەکی ڕەق و داخراو نابینرێت، بەڵکو وەک کۆمەڵگەیەک دەبینرێت کە کەمینە ئایینی و نەتەوەییەکانی تریش تێیدا هاوبەشن.

3. دیپلۆماسی و شەرعییەتی نێودەوڵەتی: 

 

خەباتی مۆدێرن هەوڵ دەدات دۆزی نەتەوەکەی لەگەڵ یاسا نێودەوڵەتییەکان و بەرژەوەندییە جیهانییەکاندا بگونجێنێت.

دووەم: دەوڵەتی نەتەوە (Nation-State)

دەوڵەتی نەتەوە ئەو مۆدێلە سیاسییەیە کە لە ئەوروپای پاش پەیمانی وێستفالیا (١٦٤٨) سەری هەڵدا، کە تێیدا سنووری سیاسی دەوڵەت و سنووری نەتەوە دەبنە یەک.

 

1. سەروەری ڕەها: دەوڵەتی نەتەوە 

خاوەنی سەروەرییە بەسەر خاک، ئاسمان و سنوورەکانیدا.

 

2. یەکگرتوویی ناسنامە: زۆرجار ئەم مۆدێلە هەوڵ دەدات یەک زمان، یەک ئاڵا و یەک مێژوو بەسەر هەموواندا بسەپێنێت (کە ئەمە هەندێک جار دەبێتە هۆی ستەمی ناوخۆیی بەرامبەر کەمینەکان).

 

3. پاراستنی نێودەوڵەتی: گەورەترین دەستکەوتی دەوڵەتی نەتەوە ئەوەیە کە نەتەوەکە دەبێتە ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان و خاوەنی پارێزبەندی یاسایی دەبێت لە ئاستی جیهانیدا.

 

جیاوازییە بنەڕەتییەکان

• پڕۆسە بەرامبەر ئامانج: خەباتی نیشتمانی مۆدێرن "پڕۆسەیەکی ڕەفتاری و کولتوورییە" بۆ ئامادەکردنی نەتەوە، بەڵام دەوڵەتی نەتەوە "چوارچێوەیەکی یاسایی و سیاسییە".

 

• کراوەیی بەرامبەر داخراوی: خەباتی مۆدێرن دەتوانێت لەناو دەوڵەتێکی تریشدا (بۆ نموونە فیدراڵی یان کۆنفیدراڵی) بەردەوام بێت، بەڵام دەوڵەتی نەتەوە داوای سەربەخۆیی تەواو دەکات.

 

ئایا کام چەمک بۆ گەلێکی ستەملێکراو و داگیرکراو دروستە؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، پێویستە لە گۆشەنیگایەکی "واقیعبینانە" سەیری بابەتەکە بکەین:

 

١. خەباتی نیشتمانی مۆدێرن وەک (پێویستییەکی هەنووکەیی):

بۆ گەلێکی داگیرکراو، "خەباتی نیشتمانی مۆدێرن" گونجاوترین کەرەستەیە. چونکە داگیرکەرانی ئێستا تەنها بە تفەنگناگۆڕرێن ، بەڵکو بە:

 

• پێشخستنی میدیا و گەیاندنی دەنگی ستەملێکراوان.

• بنیاتنانی دامەزراوەی مەدەنی و پەروەردەیی.

• بەدەستهێنانی سۆزی ڕای گشتی جیهانی لە ڕێگەی پرۆسەی دیموکراتیەوە .

بەبێ ئەم خەباتە مۆدێرنە، ئەگەر دەوڵەتیش دابمەزرێت، مەترسی هەیە ببێتە "دەوڵەتێکی شکستخواردوو" یان دیکتاتۆرییەتێکی نوێ. 

٢. دەوڵەتی نەتەوە وەک (مافێکی مێژوویی و ستراتیژی):

 

هەرچەندە لە جیهانی ئەمڕۆدا باس لە "پۆست-دەوڵەتی نەتەوە" دەکرێت، بەڵام بۆ گەلێکی بێدەوڵەت، ئەم چەمکە هێشتا وەک "قەڵغانی پاراستن" وایە. تا ئەو کاتەی سیستەمی جیهانی لەسەر بنەمای دەوڵەتان بێت، گەلێکی بێدەوڵەت هەمیشە لەژێر هەڕەشەی جینۆساید و سڕینەوەی ناسنامەدایە.وەکو ئێستای گەلی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان کە هەمووکات لە ژێر 

 

مەترسی سڕینەوەدایە .

ئەنجامگیری: بژاردەی سێیەم (تەواوکاری)

بۆ گەلێکی ستەملێکراو، دروست نییە یەکێکیان هەڵبژێرێت و ئەوی تریان ڕەتبکاتەوە. باشترین مۆدێل "خەباتی نیشتمانی مۆدێرنە بە ئاراستەی 

 

دەوڵەتبوونێکی دیموکرات". بزووتنەوەی  ئایندە مۆدێلی سێهەمی هەڵبژاردوە لە ژێر ناوی خەباتی نیشتمانی مۆدێرن .

• ئەگەر تەنها جەخت لە دەوڵەتی نەتەوە بکرێتەوە بەبێ مۆدێرنێتە: دەبێتە هۆی دروستبوونی دەسەڵاتێکی نەتەوەیی توندڕەو کە تەنها ڕوخساری داگیرکەری گۆڕیوە.

• ئەگەر تەنها جەخت لە خەباتی مۆدێرن و مافەکان بکرێتەوە بەبێ بیرۆکەی قەوارەیەکی سەربەخۆ: ئەوا نەتەوەکە هەمیشە وەک "کەمینەیەکی بێ پارێزەر" لەناو دەوڵەتە داگیرکەرەکاندا دەمێنێتەوە.

بۆیە: دروستترین چەمک بۆ گەلێکی 

 

داگیرکراو، خەباتی ڕزگاریخوازی نیشتمانیی دیموکراتە ئەم چەمکە لە لایەکەوە شەڕی ڕزگارکردنی خاک دەکات (وەک دەوڵەت)، لە لایەکی تریشەوە مرۆڤی ئازاد و کۆمەڵگەی مەدەنی بنیات دەنێت (وەک خەباتی مۆدێرن). ئەمە تاکە ڕێگەیە کە گەلێکی داگیرکراو نەک تەنها "ڕزگاری" بێت، بەڵکو "سەربەستی"یش بەدەستبهێنێت.